Şeyh Hamid-i Veli Somuncu Baba Türbesi ve Külliyesinin dikkat çeken mimari özelliklerinden bir tanesi de Osmanlı-Selçuklu dönemi mimari motiflerini içerisinde barındırmasıdır. Gelen ziyaretçileri kendisine hayran bırakan ahşap tavan işlemeleri motiflerinde dikkat çeken Sekiz Köşeli Yıldız ya da Selçuklu Yıldızı isimleriyle anılan mimari motifin anlamlarını ve kullanıldığı örnek eserleri bu yazımızda bulabilirsiniz.
Sekiz köşeli yıldız motifi iki karenin aynı merkez etrafında döndürülmesi ile elde edilmektedir. Türkistan’dan Balkanlara önceki dönemlerde de çok sayıda eserde kullanılan bu motif; Orta Asya’da Türkistan Yıldızı olarak bilinmekte olup Semerkand ve Buhara’da yer alan türbelerin çini motiflerinde kullanılmıştır. Türklerin Anadolu’ya gelişleri ile özellikle Selçuklu mimari eserlerinde sıklıkla kullanıldığından dolayı Selçuklu Yıldızı olarak bilinir olmuştur. Eskiden beri sadece mimari eserlerde değil; halı, çini, seramik, heykel, cilt, tezhip gibi sanat alanlarının günümüze kadar ulaşmış örneklerinde de kendisine yer bulmuştur.
Mimari eserlerde geometri
Türk Dil Kurumu geometriyi; nokta, çizgi, açı, yüzey ve cisimlerin birbirleriyle ilişkilerini, ölçümlerini, özelliklerini inceleyen matematik dalı olarak tanımlanmıştır. Bir noktadan başlayarak, bir boyutlu çizginin ve daha sonrasında kompleks şekillerin elde edilmesi ile geometrik motifler oluşmaktadır.
Anadolu Selçuklu dönemi eserlerinde bu geometrik motiflerin; aynı şeklin tekrarı ile elde edilen basit örnekleri olduğu gibi kompleks örnekleri de mevcuttur. Yıldız motifi ise farklı köşe sayılarına sahip örnekleri ile dönemin süsleme anlayışında kendisine yaygın bir kullanım alanı bulmuştur. Bu dönemde kullanılan yıldız motifi örnekleri köşe sayılarına göre; altı köşeli yıldız ve sekiz köşeli yıldız olarak iki kategoriye ayrılmıştır. Günümüzde bilgi eksikliğinden dolayı İsrail bayrağı ve siyon yıldızı olarak yaftalanan bu motifler Hak dinlerin hepsinde kendisine yer bulmuş ve özellikle İslâmî eserlerde sıklıkla kullanılmıştır.
Altı köşeli yıldızın anlamı
Somuncu Baba Türbesi‘nin giriş kapısı üstünde de kullanılan altı köşeli yıldız motifi Süleyman Peygamber(as)’in mührü olarak bilinmekte olup Davut Yıldızı olarak da tarihi kayıtlarda geçmektedir. İslâm Ansiklopedisinde Mühr-i Süleyman başlığı altında yer alan bilgilerde yazar İskender Pala 6 köşeli yıldızı şu şekilde anlatmıştır:
“Bir sembol olması bakımından mühr-i Süleyman, yahudi ve mason ustaların eserlerinde olduğu kadar İslâm tezyinî sanatlarının metal, ahşap, mimari, dokuma gibi pek çok dalında nakış amaçlı kullanılmıştır. Mühr-i Süleyman’a özellikle yapı süslemelerinin göbek motifi olarak sıkça rastlanır. Bulunduğu yere şeytanın giremediğine dair halk inancından dolayı taş, ağaç, cam, kâğıt gibi yüzeylerde merkezî motif olarak kullanılmıştır.
Yine bu inançla cami, tekke gibi mekânların kubbe veya tavan nakışlarında, kapı kanatları yahut medhal sövelerinde mühr-i Süleyman desenleri bulunur. Anadolu Selçukluları, Artukoğulları ve İlhanlılar’ın eserlerinde bilhassa kubbelerin kilit taşlarında yer almıştır.
Osmanlılar’da ise başta hamam kubbe delikleri olmak üzere mezar taşları, cami tezyinatları, anıtlar ve kemer kilit taşlarıyla çini, seramik gibi mimariyi ilgilendiren hususlarda şeytanı uzaklaştırmak amacıyla; mutfak eşyalarında, çeşmelerde, sebillerde, tas, tepsi ve tabaklarda zehirlenmeye karşı tılsım niyetine; serpuş, tolga başlıklarda güç sembolü; giyim eşyaları ve takılarda hırz ve vefk olarak yüzyıllarca kullanılmıştır.
Barbaros Hayreddin Paşa’nın rüzgâra hükmedebilmek için sancağına mühr-i Süleyman motifi nakşettirmesi bu gelenekten kaynaklanır. Devlet fikri ve hükümet etme yetkisi ilk defa Hz. Süleyman’da kemale erdiği için ona bunu sağlayan mühür de aynı güç ve kudreti temsil eder. Bu sebeple mühr-i Süleyman her şeyden evvel devlet olmanın ve hükmetmenin sembolüdür.
Altı köşeli yıldızın bu özelliği dönemin en önemli kamusal alanları olan ibadethanelerde tercih edilme nedenini destekler niteliktedir.
* İslam Ansiklopedisi / Mühr-i Süleyman
Sekiz köşeli yıldızın anlamı
Anadolu Selçuklu döneminden başlamak üzere günümüze kadar yapılmış mimari eserlerde sıklıkla karşılaşılan sekiz köşeli yıldız motifinin Anadolu’daki ilk örneklerini 1235-1236 yıllarında inşa edildiği düşünülen Konya Beyşehir Kubadabad Sarayı ve Konya’daki Alaeddin Köşkü (1156-1192)’nde görebiliriz. Uzun yıllar başkentlik yapmış olan Konya’da o döneme ait neredeyse tüm eserlerde bu motif kullanılmıştır. Tarihi Karatay Medresesi’nde sergilenen çinilerde de bu motife rastlamak mümkündür. Anadolu Selçuklu Devletinden günümüze miras kalan Sekiz Köşeli Yıldız ve Çift Başlı Kartal motifleri günümüzde Konya Büyükşehir Belediyesi ve Konya Selçuklu Belediyesinin logolarında da yer bulmuştur.
- Sekiz köşeli yıldız motifinde iki eşit büyüklükteki kare iki farklı dünyaya atıfta bulunur; bu karelerden biri içerisinde yaşadığımız maddi dünyayı diğeri ise manevi olanı yani âhireti ifade etmektedir. Bektâşilikten Nakşibendîlik’e, Yesevilikten Kâdiriliğe kadar geleneksel tasavvuf hayatında sekiz köşeli yıldız bu minvalde ele alınmıştır.
- Zaman içerisinde sekiz köşeli yıldızın her bir burcunun İslâm’ın temel prensiplerinden bir erdemi simgelediği kabul edilmiştir. Birçok kaynakta bu erdemler; merhamet, sabır, doğruluk, sır tutmak, sadakat, mütevâzılık, cömertlik ve şükretmek olarak sıralanmıştır. Selçukluların; sahip oldukları topraklarda bu temel ilkeleri şiar edindiği belirtilmiştir.
- Sekiz köşeli yıldızın bir başka anlamı da zafer’dir. Dört ana yön ve dört de ara yönü bünyesinde toplayan sekiz köşe, bütün yönlerde, girişilen bütün işlerde zafer kazanılacağı anlamını da taşımaktadır.
Sekiz sayısının anlamı
Sekiz köşeli yıldız aynı zamanda sekiz sayısının da terminolojideki sırlarını barındırmaktadır. Türk İslam kültüründe “EBCED Hesabı” Avrupa da ise “numeroloji” olarak adlandırılan bilim dalı, tarih boyunca çok sayıda bilim ve ilim adamının dikkatini çekmiştir. Sayı, insanoğlunca tarihin erken dönemlerinden beri Yaratıcı ile âlem arasında bir mizân unsuru olarak görülmüştür.
Düşünce tarihimizde en çok şerh edilmiş eserlerden birisi olan Fusûsu’l-Hikem ‘in müellifi Muhyiddin İbn’ul Arabi sayıların hikmetlerini ele alarak derin çıkarımlar yapmıştır. Klasik anlamıyla bir tasavvuf kitabı olmayan Fusûsu’l-Hikem, Batılıların teozofi, İslam filozoflarının ise ilm-i ilahi veya marifetullah dedikleri bir disiplini temellendirmeyi hedefleyen orijinal bir yapıttır.
Yeni Dünya Dergisinde Sayıların Gizemi isimli bir makâle kaleme alan Prof.Dr. Kadir Özköse; Prof. Dr. Annemarie Schimmel’in Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri – İslâm’a Görüngübilimsel Yaklaşım- isimli eserinde (çev. Ekrem Demirli, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2004) tespit ettiği sayıların gizemine dair yaklaşımlarını ortaya koymuştur. İslâm kültüründe belli sayıların önemi üzerinde durulduğunu belirttikten sonra, sekiz sayısına hangi açılardan önem atfedildiğini şu tespitleriyle ortaya koymaktadır:
- Dinler tarihinde ebedi mutluluğun, kemal ve sonsuzluğun sayısıdır.
- Allâh’ın Arş’ı sekiz melek tarafından kaldırılmaktadır: “Melek(ler) onun kenarlarındadır. O gün Rabbinin arşını, bunların üstünde sekiz (melek) taşır.” (Hakka suresi,17)
- Bu sebeple camilerin avlusundaki sekizgen çeşmeler, Semavî Arş’ın hatırlatıcısıdır.
- Cennetin, Cehennemden bir tane fazla olmak üzere sekiz kapısının olması, Allâh’ın merhametinin azâbından fazla olmasıdır.
- Özellikle bir türbenin etrafındaki bahçeler, Cenneti hatırlatması için sekizgen biçimde düzenlenir.
- Bununla birlikte, Türk Edebiyatının bilinen eserlerinden Gülistan (Gül Bahçesi) veya Baharistan (Bahar Bahçesi) adlı kitapların her birisi ideal bahçe biçimini hatırlatan sekizer bölümden oluşmaktadır.
Cennetin Sekiz Kapısı
Hadis-i şerîflerde Cennetin sekiz kapısı olduğu açıkça ifade edilmiştir.(bk. İbn Hacer,VII/28). Ebu Hureyre anlatıyor; Hz. Peygamber (sav) şöyle buyurdu:
“Kim Allah yolunda, malından iki şey harcarsa, cennetin kapılarından ‘Allah’ın kulu! Burası güzeldir, buradan girin.’ diye çağrılır. Namaz ehli olanlar / sürekli namazını kılanlar, Salat (namaz) kapısından çağrılır. Cihad ehli olanlar, Cihad kapısından çağrılır. Oruç ehli olanlar / sürekli oruçlarını tutanlar Reyyan (su içip kanan) kapısından çağrılır. Sadaka ehli olanlar /daima sadaka verenler, Sadaka kapısından çağrılır.” Bunun üzerine Ebu Bekir “Ey Allah’ın Resulü! Anam, babam sana feda olsun, bütün bu kapılardan çağrılması için kişinin ne yapması gerekir? Bu kapıların hepsinden çağrılacak kimse var mı?” diye sordu. Hz. Peygamber (sav) “Evet, öyle ümit ediyorum ki, sen onlardan olacaksın.” buyurdu.”(Buharî, Savm, 4)
Bu hadiste, dört kapı zikredilmiştir: Salat, Cihad, Reyyan, Sadaka (Zekât). Burada İslam esaslarından yalnız hac anılmamıştır. Şüphesiz onun için de hususî bir kapı vardır. Geriye üç kapı kalır ki, onlar da şunlardır: İnsanları affedenlerin gireceği kapı “Affedenler / Af kapısı”, Bir hadiste “Cennetin bir kapısı vardır, ondan yalnız affedenler girecektir.”buyrulmuştur. Bir de hesabı, azabı olmayan tevekkül ehlinin gireceği, “Eymen” kapısı vardır. Diğer kapı ise, Zikir-ilim kapısıdır. Özetlersek: Cennetin sekiz kapısı vardır: Salat(namaz), Cihad, Reyyan, Sadaka (Zekât), Hac, Af, Eymen (Sağ, mübarek) ve Zikir-İlim kapısı.
“Her amel sahibi için ayrılan bir kapı vardır ki, onu işleyen kimse o kapıdan çağrılır.”(Müsned, II/449)
şeklindeki hadisten anlaşılıyor ki, her amelin kendine mahsus bir kapısı vardır. Oysa, ameller, sekizden çok daha fazladır. Buna göre, bu sekiz kapı, cennetin esas kapıları olan dış kapılarından sonra söz konusu olan iç kapılar şeklinde anlamak gerekir. Cehennemin yedi kapısı varken(Hicr Suresi,44) cennetin 8 kapısının bulunması aynı zamanda Allah’ın merhametinin azabından fazla olması olarak yorumlanmaktadır.
Somuncu Baba Külliyesi Ahşap Tavan İşlemeciliği
Darende‘de bulunan Şeyh Hamid-i Veli Somuncu Baba Türbesi ve Külliyesi manevi havası kadar sahip olduğu mimari özellikleri ile de ziyaretçilerinin dikkatini çekmektedir. Külliyenin Ek ve Yeni Camii bölümlerinin tavanları ahşap işlemeciliğinin nadide örneklerini barındırmaktadır. 2002 yılında inşa edilerek ibadete açılan Ek Camii bölümünde ahşap tavan mimarisi olarak sekiz köşeli yıldız motifi kullanılmıştır.
Yapımına 2009 yılında başlanılan ve 2013 yılında açılışı gerçekleştirilen Yeni Camii bölümü ise Ek Camii bölümündeki estetik mimari anlayışını daha da öteye taşımıştır. Sekiz köşeli yıldız motiflerinin iç içe geçerek caminin üstünü bir kubbe şeklinde kapladığı eser ziyarete gelenleri kendisine hayran bırakmaktadır.
Sekiz köşeli beş yıldızın iç içe geçtiği eserde bu şekilde kırk adet köşe bulunmaktadır ki bu da sekiz sayısının yanı sıra kırk sayısının da hikmetlerini barındırmaktadır. Günlük kılınan 40 rekat namazı temsil eden kırk sayısı aynı zamanda tasavvuftaki evliyâullahtan kırkları bizlere hatırlatmakta,dır. Peygamber Efendimiz(sav)’e kırk yaşında peygamberliğin gelmesi ve malın kırkta birinin zekat olarak verilmesi gibi İslâmî konuları da akla getirmektedir. Ayrıca Yeni Camii bölümünde 40 adet küçük pencerenin bulunması sanatsal açıdan bir bütünlük arz etmektedir.
Sekiz Köşeli Yıldız Kullanılan Eserler
Sadece Anadolu’da değil dünyanın çeşitli bölgelerinde yer alan İslâm eserlerinde sekiz köşeli yıldız motifine rastlamak mümkündür. Mekke-i Mükerreme’de Mescid-i Haram‘da ve Medine-i Münevvere’deki Mescid-i Nebevi içerisinde kullanılan bu motif Kudüs’te Mescid-i Aksa sınırları içerisinde yer alan Kubbettus Sahra‘nın da şeklini oluşturmaktadır. İslam eserleri içerisinde bilinen ilk kubbeli eser olan Kubbettus-sahra sekizgen olarak inşa edilmiş, yine Osmanlı Dönemindeki tadilat çalışmalarında sekizgen çinilerle süslenmiştir.
Osmanlı Döneminde inşa edilen eserlerde de gördüğümüz bu motif özellikle Mimar Sinan’ın eserlerinde ayrı bir görselliğe kavuşmuştur. Edirne Selimiye Camii ve İstanbul Süleymaniye Camii yüzyıllardır örnek olarak günümüz mimarlarına derin anlamlar ifade etmektedir.
Madalya ve Nişanlarda Sekiz Köşeli Yıldız
Devlet adına gösterilen üstün başarı ve yararlılıklardan ötürü hak eden kişileri onurlandırmak amacıyla Padişah tarafından verilen nişanların Osmanlı’da ilk örneklerine III. Selim döneminde rastlanmaktadır. Varlığını 120 sene sürdürmüş olan nişanlar, Avrupa’da daha çok haç şeklinde yapılmıştır. Osmanlı’da önceleri oval yahut çelenkli askı şeklindeyken, Abdülmecid döneminde çıkarılan İmtiyaz Nişanı ile birlikte yıldız formunu almıştır. Yıldızlar farklı köşe sayılarında tasarlanmış olup sekizgen yıldız da kullanılmıştır.
Sultan Abulmecid döneminde “Polis” ismiyle kurulan emniyet teşkilatı da Osmanlı nişanlarına benzer şekilde tasarlanmış armasını hala emniyet Genel Müdürlüğü logosu olarak kullanmaktadır. Türk polis armasındaki “Sekiz Köşeli Yıldız”, ilk defa Sultan Abdülaziz (1861-1876) tarafından “Nişan-ı Osmani Şemsesi” adıyla, devlet hizmetinde üstün başarılar göstermiş olan kişilere iftihar ve imtiyaz olarak verilen bir madalya şeklinde çıkartılmıştır. Bu “Sekiz Köşeli Yıldız” daha sonra Türk polisinin amblemi olmuştur.
Cumhurbaşkanlığı Forsu ve Armasındaki Yıldızlar
Yıldızlı armalardan bir diğeri de Cumhurbaşkanlığı Arması ve Forsudur. Ortasında 8 uzun, 8 kısa ışını olan güneş ve çevresindeki 16 yıldızdan oluşan şekle “Cumhurbaşkanlığı Arması” denilmektedir. Burada güneş; sonsuzluğu ve bu özelliği ile Türkiye Cumhuriyeti‘ni, 16 yıldız ise tarihteki bağımsız 16 büyük Türk devletini simgeler. Arma, Cumhurbaşkanlığının amblemi niteliğindedir. Cumhurbaşkanlığı forsu ise bu armanın Türk Bayrağı ile birlikte kullanılmasıdır. Cumhurbaşkanlığı Forsu pek çok anlam, motif ve değeri bünyesinde barındırmakta; yüzlerce yılın birikimini, tarihteki Türk topluluklarını, dolayısıyla Türk birliğini ve Türkiye Cumhuriyeti’ni temsil etmektedir.
Belirtilen 16 büyük Türk devletinin isimleri şu şekildedir:
1- Büyük Hun İmparatorluğu (M.Ö. 204-M.S. 216)
2- Batı Hun İmparatorluğu (M.S. 48-216)
3- Avrupa Hun İmparatorluğu (M.S. 375-469)
4 -Ak Hun İmparatorluğu (M.S. 420-552)
5- Göktürk İmparatorluğu (M.S. 552-745)
6- Avar İmparatorluğu (M.S. 565-835)
7- Hazar İmparatorluğu (M.S. 651-983)
8- Uygur Devleti (M.S. 745-1368)
9- Karahanlılar (M.S. 940-1040)
10- Gazneliler (M.S. 962-1183)
11- Büyük Selçuklu İmparatorluğu M.S. 1040-1157
12- Harzemşahlar (M.S. 1097-1231)
13- Altınordu Devleti (M.S. 1236-1502)
14- Büyük Timur İmparatorluğu (M.S. 1368-1501)
15- Babür İmparatorluğu (M.S. 1526-1858)
16- Osmanlı İmparatorluğu (M.S. 1299-1922)
Sonuç
Sonuç olarak belirtmek gerekirse sekiz köşeli yıldız veya altı köşeli yıldız motifleri eskiden beri farklı alanlardaki eserlerde kullanılmıştır. Bu motiflerin İslâm eserlerinde de sıklıkla tercih edildiği bir âşikardır. Yüzyıllardır kullanılan bu motifleri 1948 yılında kurulan İsrail Devleti veya siyonist düşünce ile özdeşleştirmek tarihi bilgi eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Bu simgelerin hem tarihte hem de günümüzde bir çok eserde kullanılıyor olması; bu simgelerin bizim kültürümüze var olduğunu, ecdâdımızın eserleri ile günümüz eserlerinin bütünlük arz ettiğini ve kıyâmete kadar da bu bağın sarsılmadan devam edeceğini göstermektedir.
